Сайт Мухлисовой Фариды Фаритовны

 

                                                                  БЩхет –

                                                                           ярсыган – яр.  Ялгыз —анга – —андаш.

                                                                  Суык суккан гйлгЩ -    

                                                                           сыЈар яфрак.

                                                                  Туган —ирсезлЩргЩ -             

                                                                           бер уч туфрак.

                                                                                     Илсйяр Ихсанова.

 

         “Дйньяда кЇпме кеше булса,бЩхет тйшенчЩсенЩ шулкадЩр аЈлатма бардыр . єЩркемнеЈ бЩхете – Їзенеке . БЩхетсезлеге дЩ.БерЩЇлЩргЩ  зур бЩхет булып тоелган нЩрсЩ  икенчелЩр  йчен – гади гадЩти хЩл ,”- дип язган Щлеге шагыйрЩбез. Ш менЩ  рус язучысы   И.С.Тургенев “БЩхет ул сЩламЩтлек тйсле: булган чакта аны сизмисеЈ ,” дигЩн сЇзлЩр язып калдырган . Кеше табигате кызык. Булмаганны эзли.

         Шйе, эзли. єЩм таба. Тик нЩрсЩ таба соЈ ? КЇплеге,кызганычка каршы тормыш батаклыгын гына таба. Шлеге батаклыктан бер аягыЈлы суырып  аласыЈ да, бик рЩхЩт булып китЩ ... МенЩ нинди дйнья рЩхЩте. Даруымны, ЩллЩ агуымы бик килешЩ дип уйлыйсыЈ. БЩхет дулкыннарында ййзЩсеЈ. Шмма вакыт ЇтЩ, даруныЈ кйче —итми башлый, кЇтЩргЩн     аягыЈны куяр урын юк. Сазлыкта ич син. Тагын пычракка батасыЈ. Бу сазлык, мЩгънЩсез тормыш бик туйдыра башлый.РЩхЩт мизгелгЩ инде кесЩнеЈ хЩле —итми. ХЩле —итЩ калса ,бйтЩнлЩй дйнья рЩхЩтлеген дЩ кЇрми башлыйсыЈ. Ике очракта да кеше инде ара ,талчыга. Шмма чыгу юлы инде кЇренми.         НишлЩп чыгу юлы булмасын ,бар ! КЇпме сырхауханЩлЩр, атаклы табиплар, дарулар  »Щм башкалар ... Шмма дйньяга ни йчен килгЩннЩрен дЩ аЈламаучы, ана сйте белЩн сеЈЩргЩ тиешле “тЩЇфикъ” тйшенчЩсе барлыгын белмЩЇчелЩр артты шул менЩ. Аларга ул юл кирЩк тЇгел!

         БезнеЈ аларда да кЇпме яшьлЩр ЩнЩ шулай Їз-ЇзенЩ кул салу дЩрЩ—ЩсенЩ барып —итЩ . СЩбЩбе нинди соЈ? Ачлык, ялангачлыкмы? Юк, ЩлбЩттЩ. Андый гади генЩ, бар булганына куанып яшЩЇче  кешелЩр арасында тормыш тйпкелендЩ югалучылар сирЩк. Чйнки аларныЈ андый “кыйммЩтле бЩхет” сатып алырга , акчалары да , телЩклЩре дЩ юк! БЩлки хыяллары бар Шйе, Щйе. ГаилЩ иминлеге саклау,йлкЩннЩрне хйрмЩт итЇ »Щм, ЩлбЩттЩ, дйньяныЈ матурлыгы кЇрЩ »Щм тоя белЇ - Щлеге кешелЩре хыялга бай итЩ.            Кеше »Щрвакыт кЇЈелендЩ хыял ййртергЩ тиеш. Хыял – максатларга юл ача, уЈышларга канат куя . ИрешЩ алмастай телганнарга  ирешкЩнеЈне ЇзеЈ дЩ сизми каласыЈ. Хыялланудан сине кем тыя? Хыяллар кешелЩрне бЩхетле итЩ дЩ инде . МинемчЩ,гади кешелЩр арасында ,ягъни тирен тЇгеп алган акчасын  яшЩЇчелЩр арасында,бЩхетлелЩр кЇберЩк. Бар тапканнары яшЩЇ йчен китЩ баргангадыр  бЩлки. Чйнки берничЩ катлы йортымны, нинди акчага  салганымны белеп , кайчан талап чыгарлар  икЩн дЩ, хатынымдагы кыйммЩтле асылташлар,мех туннар исЩн калыр микЩн дип тЩ борчыласы юк. Борчыласы булмау – Їзе бер бЩхет бит инде ул .

         Юк шул, тормыш алай —иЈел генЩ бармый . МенЩ шундый борчуларны ныттырып нЩрсЩ кирЩк була башлый. КесЩлЩре такыррак кешелЩр аракыга ЇрелЩ, Щ баераклары кыймЩтлерЩк Їлемне – нарктикларны юлдаш тЩ. Гади кешелЩр дЩ Щлеге юлга басарга мймкин, аларын “ кйнчелек чире” кимерЩдер инде. ШнЩ кЇршемнеЈ йрты йч катлы, киявенеке 2 катлы, кызыныЈ ЩллЩ ничЩ фатиры бар. Ш минем кызым белЩн киявенЩ тЇгел, ЇземЩ дЩ торыр —ирем юк! МенЩ монысы дЩЇлЩтебез бЇлЩк иткЩн “кйнчелек чире” була инде. ШгЩр кешене шундый уйлар  билЩп ала икЩн,ул,ЩлбЩттЩ, чыгарга юл эзли башлый. КЇпчелеге,ни йчендер , нЩкъ менЩ Їзе турында гына кайгырта, чйнки ул кабул иткЩн ЩйберлЩр дйнья кайгысын —иЈелЩйтЩ , бик рЩхЩт булып китЩ . ГаилЩ телЩсЩ нЩрсЩ эшлЩсЩЈ,Щ сиЈа тагын кирЩк шундый рЩхЩтлек,тагын кирЩк ... єЩм менЩ син ЇзеЈ тырышып эзлЩп тапкан тормыш баткаклыгыныЈ уртасында! Артка юл юк. Ш алдан барып баткаклык...

         Язмамны Илсйяр ИксанваныЈ сЇзлЩре белЩн тамамлыйсым килЩ. “Шулай .ШгЩр кем Їз бЩхетенЩ омтыла . ШгЩр кемнеЈ бЩхетле булырга хакы бар . Тик ничек? ®з бЩхетеЈ артыннан чапканда кЇрми –тймый , аЈламый – сизми башкаларныЈ бЩхетен таптап китмисеЈ? КемнеЈдер ,кайвакыт иЈ якын кешелЩребезнеЈ гамЩллЩргЩ бЩйле бит БЩхетеЈ биеклегенЩ кЇтЩрЩчЩк баскычны —иргЩ куйганда ,аяк астыЈа кара – берЩр гйлне имгатмисеЈме?ЯнЩшЩдЩгелЩрнеЈ дЩ бЩхеткЩ хакы бар .®з БЩхетенЩ!”

      ШгЩр кешелек Щлеге сузлЩренеЈ асылына тйшенЩ алса »Щм аны тормышка ашыру йстендЩ эшлЩсЩ ,—ир ййзендЩ бары яктылык ,яхшылык »Щм изгелек кенЩ хйкем сйрер иде ®лем исе аЈкып торучы наркотиклар, спиртлы эчемлеклЩр дЩ кешелек язмышы белЩн уйнаудан туктарлар иде. БЩлкем без инде ул юлга чыкканбыздыр, Щмма халык белЩн хаклык арасы бик еракта – офыкта кЇренЩ.Ш офыкны куып тотып булырмы икЩн?!.

 

0. Кереш. ХикЩя жанры турында.
0.  Г.МйхЩммЩтшин хикЩялЩре.
0. Язучы и—атына кЇзЩтЇ.
0. ХезмЩт кешесен тасвирлаган ЩсЩрлЩр.
0. МЩхЩббЩт темасын кЇтЩргЩн хикЩялЩр.
0. ТЩрбия, Щклаклылык темасын кЇтЩргЩн ЩсЩрлЩр.
0. Юмористик хикЩялЩре.
0.  Йомгаклау.

I. Кереш. ХикЩя жанры турында.

   Татар ЩдЩбиятында хикЩялЩр тарихы артык озын тЇгел. Шулай да егерменче гасыр татар ЩдЩбиятында кЇренекле урын тоткан хикЩялЩр »Щм шул хикЩялЩрне тудыручылар буларак ЩдЩбият тарихына кереп калган язучылар бар. КЇренекле ЩдЩбибез Фатих ШмирханныЈ кйлке »Щм моЈсу хикЩялЩрен, Шариф КамалныЈ Їткен сатирасын »Щм га—Щеп тирЩн реалистик хикЩялЩрен кем хЩтерлЩми икЩн? КЩрим Тинчуринны бездЩ кЇбесенчЩ атаклы драма ЩсЩрлЩренеЈ авторы буларак кына белЩлЩр, Щ ул безнеЈ ЩдЩбиятыбыз тарихында “МЩрЩцЩннЩре” белЩн тирЩн эз калдырган. ХикЩялЩрнеЈ матур ЇрнЩклЩлЩрен Шмирхан ага Еники бирде. Гаят— осталык, тирЩн хис белЩн язылган кечкенЩ генЩ “Матурлык” хикЩясе ЩдЩби кыйммЩте ягыннан роман яки повесть белЩн тиЈлЩшЩ алырлык.

   ХикЩя кыска »Щм —ыйнак булырга тиеш. Кыска гына ЩсЩрдЩ, ЩлбЩттЩ, кеше кЇЈелен кузгатырлык, хЩтЩрдЩ калырлык фокер дЩ булырга тиеш! Аз сЇз белЩн —итди бер фикер ЩйтЩ алу, Їтемле итеп ЩйтЩ белЇ – талант билгесе.

   Кыскалык хикЩянеЈ беренче шартытышчасы булса, фикер кузгата алуы аныЈ икенче шарты – эчке —аны дип исЩплик. ШуныЈ йстенЩ хикЩялЩргЩ йченче —итди талЩп – ул хикЩядЩ характер тирЩн ачылган булу шарт. “СЩмигулла абзый”, “СЩмруг кош” кебек хикЩялЩрнеЈ нигезендЩ иЈ беренче чиратта тарихи чынбарлык тудырган чын характер иялЩре ~ тере кешелЩр ярылып ята. Конкрет чорны, конкрет вакыйганы бары тик шул чорга хас, шул вакыйгага ятып торган, шушы чорны »Щм вакыйганы хЩрЩкЩткЩ китергЩн кеше характерлары аша гына биреп була.

   ХикЩя жанрын ЇстерЇдЩ билгеле бер эз калдырган Газиз МйхЩммЩтшинныЈ хикЩялЩре кЇлЩме ягыннан 25-30   табакка якын. Арада хикЩя булып туган »Щм татар ЩдЩбиятынныЈ активына кереп калган ЩсЩрлЩр дЩ бар. “Кадерле бЇлЩк”, “Ике Щби бЩрЩнге ала”, “ГйрлЩвеклЩр”, “ТЩмЩкене ничек ташларга?” »Щм “Шсир кунак” кебек хикЩялЩрне шундыйлар рЩтенЩ кертергЩ кирЩк.

   ГабделхЩй СабитовныЈ шундый юллары бар: “Кулыма ГазинеЈ дЩфтЩр калынлыгы гына хикЩялЩр —ыентыгы килеп элЩккЩн иде. Укый башладым... аерыла алмыйча, бер тында укып та чыктым. КечкенЩ генЩ хикЩялЩр к»Јелне —ирсетте. Бер караганда, алай ЩлЩ ни шаккатырлык катлаулы вакыйгалар да юк, персонажлары да гап-гади авыл кешелЩре, Щ менЩ каысы дыр ягы белЩн бйтереп ала, мавыктыра, дулкынландыра. МоныЈ тылсымына мин соЈрак, китапны кат-кат укып чыккач кына тйшендем. БаксаЈ, бу хикЩялЩрнеЈ »Щркайсында шаккаттыргыч ма—аралар тЇгел, гади кешелЩр кЇЈелендЩге балкыш, кеше хислЩрендЩге кйтелмЩгЩн текЩ барылыш шулай —Щлеп итЩ икЩн лЩбаса!”

   ГабделхЩй Сабитов фикерен Газиз МйхЩммЩтшинныЈ и—ат асылын ачып дЩлиллЩп куя: “...хЩзер менЩ, кЇпме еллар узгач, утырып уйланам кайчак. Беренче карашка шактый дорфа, шактый тупас булып кЇренгЩн Газиз дустыбызныЈ кЇЈелендЩ »Щр чак, »Щр сЩгат—, »Щр минут бик нЩфис, бик моЈлы бер кыл зыЈлап торгандыр тЩгаен. Юкса аныЈ и—атына каян килЩр иде андый тЩэсир кйче”.

 

 

 

 

 

 

 

II. Газиз МйхЩммЩтшин хикЩялЩре.

0. Язучы и—атына кЇзЩтЇ.

   Газиз Фазыл улы МйхЩммЩтшин (1932-1972) ТатарстанныЈ МинзЩлЩ районындагы ЯЈа БикчЩнтЩй авылында туа. Авыл мЩктЩбендЩ укый. МинзЩлЩ педагогия училищесын  »Щм Казан педагогия институтын тЩмамлый. Педагогия институтына аны МинзЩлЩ педучилищесында уку китергЩндер, чйнки аныЈ ЩдЩбият мЩйданында эшлЩячЩге алдан ук сизелеп торган инде. Ул шигырьлЩр, хикЩялЩр язган, аларны ЩдЩбият – и—ат тЇгЩрЩгендЩ укыган, Эн—е Гыйрфанова, Хисаи Камалов, Илдар Юзеев, Суфиян Сафуанов, ЛЩбиб Айтуганов, Суфиян Поварисов кебек калЩмдЩшлЩренеЈ хйкеменЩ куя торган булган.

   ШигырьлЩре МинзЩлЩ педагогия  училищесында укыганда ук, район газетасында басылгалаган. КЇбесенчЩ табигат— турындагы шигырьлЩре. Эмма Газиз тиз арада шигырьдЩн хикЩялЩргЩ кЇчкЩн. ®з ййзен шунда – кйлкеле-шаян хикЩялЩрендЩ тапкан. АныЈ “Кадерле бЇлЩк”, “Минем характер” кебек хикЩялЩре 1955 нче елда “Чаян” журналы битлЩрендЩ дйнья кЇргЩн. ТЩЇге хикЩялЩре булса да, алар камил эшлЩнгЩн, тел-теш тидерерлек булмаган. Юкса Газиз МйхЩммЩтшин бу вакытта Щле Казан дЩЇлЩт пелагогия институты студенты гына булган.

   1960 нчы елда Газиз МйхЩммЩтшинныЈ беренче китабы – “Сер итеп кенЩ” дигЩн хикЩялЩр —ыентыгы дйнья кЇргЩн.

   Язучы йлкЩннЩр йчен дЩ, балаларга дип тЩ бер дЩрЩ—ЩдЩ уЈышлы язган. 1961 нче елда ул “Яз башы” дип аталган хикЩялЩр —ыентыгын чыгарган. Шлеге китап “Сер итеп кенЩ”неЈ очраклы тупланма булавын раслап, мй»ер басып куйган. 1963 нче елда исЩ Татарстан китап нЩшрияты язучыныЈ “Без Щле —ирдЩ яшибез” повестен »Щм, аныЈ янына кушып, “Ун бЩбкЩ”, “МЩк”, “Бал чЇлмЩге”, “РЩхимнеЈ тйше”, “Автобустагы исем”, “Ярык тояклы куян” хикЩялЩрен нЩшер иткЩн. Юморга—Щеп тансык нЩрсЩ, ул татар ЩдЩбиятында кЇп тЇгел. Юмористик ЩсЩр и—ат итЇ яисЩ хикЩя-повестьны юмор белЩн сугару телЩсЩ кем кулыннан килми. Газиз МйхЩммЩтшин моны бик оста булдырган. Шулай да ул ЇзеннЩн бер вакытта да канЩгать булмаган, ирешкЩннЩренЩ тЩнкыйть белЩн караган.

   Барлас КамаловныЈ Газиз МйхЩммЩтшин турында шундый юллары бар: “Газиз йлкЩннЩр йчен повесть язарга бик ЈилкенЩ, Щмма калЩм алдымы – хикЩя и—ат итеп куя иде. Шул рЩвешле, аныЈ “Йолдызлар астында” (1964), “Кояш кызы”, “Торналар киткЩндЩ” (1966), “Язгы кичтЩ” (1968) —ыетыклары дйнья кЇрЩ торды”.

  ЯзучыныЈ “Без Щле —ирдЩ яшибез” повесте йч кат басылган. Ике мЩртЩбЩсе ЇзенеЈ вафатыннан соЈ.

   “ЙйрЩктЩге эзлЩр” романы (1967-1969) язучыныЈ и—ади хЩзинЩсендЩ аерым урын алып тора. Аны автобиографик ЩсЩр дияргЩ дЩ мймкин. АныЈ баш персонажы язмышында яшь педагог ГазизнеЈ тормышына тЩЈгЩл манзаралар да бар. Шул ук вакытта романныЈ баш ка»арманы – МйхЩммЩтшин гына тЇгел. Ул – гомумилЩштерелгЩн образ, ЩдЩби кануннарга нигезлЩнеп, авторныЈ уй-хыялларын да йстЩп и—ат ителгЩн —ыйналма персонаж. Автор ЇзенеЈ геройлары яшЩеше аша мЩЈгелек теманы – мЩхЩббЩт хЩллЩрен сййли. Алай гына да тЇгел, автор яшЩЇ мЩгънЩсе турында тирЩн уйлана, Щхлак проблемаларын кузгата.

   Заманында “ЙйрЩктЩге эзлЩр” романы тйрле фикерлЩр уяткан.

   ГомеренеЈ соЈгы елында Г. МйхЩммЩтшинныЈ “Саумы сез, аккошлар” дигЩн —ыйнак кына лирик повесте укучыларга ирешкЩн. Шушы ЩсЩр – аныЈ аккош —ыры, ЩдЩбият сйючелЩр »Щм калЩмдЩшлЩре белЩн хушлашуы булган кЇрЩсеЈ.

   И—атында иркен сулыш алып, яЈа ЇрлЩргЩ онтылганда туктамаган аныЈ ййрЩге. Шулай да ул кулга алып укырлык, телгЩ алып сййлЩрлек кЇркЩм ЩсЩрлЩр – соклангыч хикЩялЩр, ЩйбЩт повестьлар, мавыктыргыч роман калдырган.

Азнакай шЩ»Щре 2нче муниципаль гомуми белем бирЇ мЩктЩбе

                                                              “БЩхетлелЩр” драмтЇгЩрЩгенеЈ

                                                               (—итЩкчесе   Мйхлисова ФЩридЩ                                                                         

                                                             ФЩрит кызы) чыгышы

 

РольлЩрдЩ:

ШЇрЩле– ЗЩкиев Ислам

Су Щбисе– Ханнанова ГЇзЩл

Балыкчы малай– ГЩрЩев РЩсил

Балыкчы кыз– Сахапова ЛЩйсЩн

Каз куучы кызлар– Батталова Аделина, Миргалиева Диана, Мйхлисова ЗЩлия

–илЩкче кызлар– ФЩрхуллина ДиларЩ, –и»аншина Залина, Турсунова Диана, Дишина Азалия.

 СЩхнЩ ачыла.

Су буе кЇренеше. Камышлар ЇсЩ. Бакалар кычкыра. Кырыйда агач. Бйтен —ир чЇпле, пычрак. Су кырыенда 2 бала балык тотып утыралар.

            Балыкчы кыз. Айрат, син яхшылап карадыЈмы? Тучны шушы урын идеме?

            Балыкчы малай. Шйе инде. Балыкчы бабайныЈ киткЩнен кйтеп бер сЩгать кычыткан арасында яттым. МенЩ бу таш белЩн билгелЩп тЩ куйдым Щле.

            Балыкчы кыз.Алай булгачник бер балык та элЩкми? Утырабыз, утырабыз. КЇзлЩр тонып бетте инде.

            Балыкчы малай. Ш теге бабайныЈ балыгы кЇп иде, малай. ЧилЩге минекеннЩн бер чиреккЩ биегрЩк. Шыгрым тулы! И, андагы шЇкЩлЩр! МенЩ моныЈ кадЩр! КЇзлЩре 5 сумлык акча хЩтле!

                Балыкчы кыз. ШллЩ тотып бетерде микЩн?

            Балыкчы малай. Ничек елгада балык бетсен инде.

            Балыкчы кыз. Алайса берЩр Щфсенен белЩ инде ул. ИшетмЩдеЈме соЈ? БерЩр нЩрсЩ ЩйтмЩдеме?

            Балыкчы малай. Юк шул, авызын да ачмады. Ялт-ялт, балыкларны тартып чыгарып кына тора, малай.

            Балыкчы кыз. Шй, кара-кара, синеЈ кармак чиртЩ бит!

            Балыкчы малай. Шаулама, балыкны куркытасыЈ. (Малай бармак буе балык тартып чыгара) Эх, шушы да булдымы балык!

            Балыкчы кыз. МиЈа андые да элЩкми Щле.

            (“Деге”, “деге” дигЩн тавышлар ишетелЩ. Малайлар кармакларын куялар)

            Балыкчы малай. Карале, кызлар казларын монда алып килЩлЩр.

            Балыкчы кыз. КилмЩгез монда, ййрмЩгез балык куркытып!

            Балыкчы малай. (таш кЇтЩрЩ) Ычкыныгыз моннан!

            1 каз кйтЇче кыз. Ярар, ярар.

            Балыкчы кыз. Барыгыз аскарак тйшерегез казларыгызны!

            2 каз кйтЇче кыз. Карале боларны, бйтен су буена ху—а булганнар.

            (Кызлар казларын аскарак куалар)

             1 каз кйтЇче кыз. И-и хЩсрЩтлЩр! МичкЩ кадЩр чилЩк йстерЩп килгЩннЩр бит Щле. Бармак буе бер балыклары бар.

            Балыкчы малай. Шле сез! (таш ыргытырга —ыена)

            2 каз кйтЇче кыз. Бетте, бетте. Шауламыйбыз да, кйлмибез дЩ.

            1 каз кйтЇче кыз. Шып-шыпырт менЩ монда гына утырып торабыз.

            Балыкчы малай. Карагыз аны! ( Балалар кармакларына текЩлЩлЩр, кызлар яр кырыена килеп утыралар. БерсенеЈ кулында лимонад шешЩсе, икенчесендЩ чипсы, ашый-эчЩ сййлЩшЩлЩр)

            1 каз кйтЇче кыз. БезнеЈ каз сезнекеннЩн биегрЩк, Щеме?

            2 каз кйтЇче кыз. єи, биегрЩк дигЩн була, безнеЈ каз симез бит ул, шуЈа бЩлЩкЩй кЇренЩ. Ул бит ййргЩндЩ дЩ кйчкЩ атлап ййри.

            1 каз кйтЇче кыз. Ш безнеЈ каз сезнекенЩ караганда акыллырак!

            2 каз кйтЇче кыз. ШйтЩм ЇзеЈне пыр туздырып куып ййри иде акыллы казыЈ. ®з ху—асын да танымагач, нинди акыллы булсын инде ул. МенЩ безнеЈ каз акыллы дисЩЈ дЩ акыллы. (Бер малайныЈ кармагы чиртЩ, ул кармагын ала, Щ балыгы юк)

            Балыкчы кыз. КитЩсезме моннан юкмы! СезнеЈ аркада бер метрлы балык ычкынды.

            Балыкчы малай. Утыралар »аман саескан кебек, “сезнеЈ каз, безнеЈ каз”.

            Балыкчы кыз. Сыпырыгыз моннан.

            (КечкенЩ кыз ййгереп чыга)

            КечкенЩ кыз. Апалар! Апалар! Алып кайтыгыз казларыгызны! Алар бит кап-карага батып беттелЩр.

            1 каз кйтЇче кыз. КитЩбез, китЩбез.

            2 каз кйтЇче кыз. КирЩгегез бар иде! (чЇплЩрен ыргыталар да китЩлЩр)

            Балыкчы малай. Ух, котылдык.

            Балыкчы кыз. Эх, Су анасы астан ййзеп килсен иде. Утырсын иде безнеЈ кармакларга балык элЩктереп.

            Балыкчы малай. ШЩп булыр иде ул, малай.

            Балыкчы кыз. Килми шул, килми. (балалар кармакларына текЩлЩлЩр) Айрат, минем ашыйсы килЩ башлады. ШллЩ кайтыйкмы соЈ?

            Балыкчы малай. ШйдЩ, кайтабыз. ИртЩгЩ иртЇк килеп карыйк Щле.

            Балыкчы кыз. ТаЈ атканчы инде.

            Балыкчы малай. Ш»Щ урынны гына билгелЩп калдырыйк.

            (Балалар ЩйберлЩрен алып китЩлЩр. Агач артыннан Су Щбисе чыга. КЇлмЩге, бите пычрак. КесЩсеннЩн тешлЩре сынган тарагы чыгып тора. Капчык сййрЩгЩн.)

            Су Щбисе. И балалар, балалар. Бар иде бу суларныЈ кймештЩй чаклары. Андагы балыкны кЇрсЩЈ! Юк шул инде, сагынып сййлЩргЩ генЩ калды. (Щби тЇмЩргЩ утыра) ЧЩчлЩремне тарап, суга таратып салыр идем. ХЩзер салырсыЈ монда чЩчеЈне! ШллЩ нилЩр ияреп чыга. ЧЩчемне тарыйм дип алтын тарагымныЈ теше коелып бетте. Сап-сары чЩчлЩрем мазутка буялып пычранды.

            (Шби кесЩсеннЩн кулъяулык алып кЇзлЩрен сйртЩ, аннары чЇплЩр алып капчыкка сала. ШЇрЩле керЩ. Чемодан тоткан. ®зе кырмавыкка батып беткЩн.)

            ШЇрЩле бабай. –ыясыЈ инде.

            Су Щбисе. єай, куркыттыЈ бит, ШЇрЩле. АдЩм баласы дип торам. –ыям, —ыям, —ыеп бетереп кенЩ булмый. Шле шушы суныЈ саф, чиста вакытларын сагынып елап утырдым. Су тйбендЩге ташларны санап була иде бит. Ш ул балыгы! МенЩ бЇген 2 бала кйне буе утырып бармак буе кушбаш тотып кайтып киттелЩр. Зарланалар ЇзлЩре. МенЩ болары- алар ыргыткан чЇплЩр. Кадерен белмилЩр табигатьнеЈ.

            ШЇрЩле бабай. Ш син минем урманны кара! ШЇрЩле качып ятар урыннары калмады урманымныЈ. Ятам менЩ чокыр-чакырда.

            Су Щбисе. Шулай инде, синеЈ хЩллЩр дЩ минекеннЩн шЩп тЇгел.

            ШЇрЩле бабай. Ай-яй, рЩхимсез бит хЩзер адЩм балалары!

            Су Щбисе. Нишлик соЈ, ШЇрЩле, нилЩр эшлик?

            ШЇрЩле бабай. КитЩбез, Су Щбисе.

            Су Щбисе. Кая китЩбез?

            ШЇрЩле бабай. Куе урманнар арасына, чиста сулы тирЩн кЇллЩр янына.

            Су Щбисе. Калдымы икЩн андый урыннар, ШЇрЩле?

            ШЇрЩле бабай. Бар алар, бар. Себер дигЩн —ирдЩ кеше аягы басмаган урыннар бар дигЩн менЩ бу китапта. Урман кырыена берсе чЇп тЇккЩн. Шуннан табып алдым бу китапны. Ге-о-гра-фи-я дигЩн китап бу. Монда барысы да язылган. Кайда икЩне дЩ, ничек барасы да. Озын-озак уйлыйсы юк. КитЩбез дЩ барабыз.

            Су Щбисе. Без дЩ китеп барсак, урман-сулар нишлЩр? АдЩм балалары ничек яшЩр?

            ШЇрЩле бабай. ТелЩсЩ нишлЩсеннЩр! Кадеребезне белмЩделЩр.

            Су Щбисе. Шулай дисеЈ инде алайса. ШллЩ син —ыенып та килдеЈме?

            ШЇрЩле бабай. КитЩбез дим бит. Сине дЩ калдырмыйм. Киттек, киттек!

            Су Щбисе. Тукта, ШЇрЩле! Шз генЩ сабыр ит. Су кырыена утырып торыйк Щле. Шушында яшьлегем Їтте бит. (Су Щбисе кЇз яшьлЩрен сйртЩ)

            ШЇрЩле бабай. Ярый, Щз генЩ утырыйк инде, алайса.

            (Яр читенЩ барып утыралар. ШЇрЩле китабын ачып, Су ЩбисенЩ нидер сййли. –илЩкче кызлар керЩлЩр. 1 кыз ашыга, калганнары аЈа ияргЩннЩр.)

            1 нче —илЩкче кыз. ШйдЩ инде, ЩйдЩ тизрЩк!

            2 нче —илЩкче кыз. Кая ашыгасыЈ шул кадЩр?

            1 нче —илЩкче кыз. Без барып —иткЩнче сыЈар —илЩк тЩ калмый бит!

            2 нче —илЩкче кыз. –илЩк дип ЩллЩ кайдагы урманга ййргЩнче. Яр кырыенда да —илЩк бетмЩгЩндер Щле.

            3 нче —илЩкче кыз. Шйе, йелеп ята ди.

            4 нче —илЩкче кыз. ШйдЩ, ЩнЩ теге Щби белЩн бабайдан сорыйк. Алар бу тирЩдЩге —илЩклеклЩрне белЩлЩр дЩ белЩлЩр инде.

            (Кызлар Су Щбисе белЩн ШЇрЩле янына килЩлЩр)

            3 нче —илЩкче кыз. ШбекЩй, абау!

            4 нче —илЩкче кыз. Ба-ба-бай, ба-ба-шыЈда нЩрсЩ ул?

            ШЇрЩле бабай. НЩрсЩ булсын, мйгез.

            4 нче —илЩкче кыз. Мйгееееез?

1 нче —илЩкче кыз. єи, шаяра бит ул, сез артистлар, Щйбит?

2 нче —илЩкче кыз. Ба-ба-бай, син ШЇрЩлеме ЩллЩ?

ШЇрЩле бабай. Дйп-дйрес, мин- ШЇрЩле! Ш менЩ бу- Су Щбисе!

3 нче —илЩкче кыз. Шаярма инде, бабай.

Су Щбисе. Шаярмыйбыз, балалар.

ШЇрЩле бабай. БезнеЈ шаярыр кйннЩр узган .

4 нче —илЩкче кыз. (тотып карап) Чып-чын мйгез!

1 нче —илЩкче кыз. Ш бусы алтын тарак!

2 нче —илЩкче кыз. Ух! НЩкъ ЩкияттЩге кебек!

ШЇрЩле бабай. Ышанмаган булалар тагын.

1 нче —илЩкче кыз. (чемоданга кЇрсЩтеп)ШЇрЩле бабай, кая —ыендыгыз болай?

ШЇрЩле бабай. КитЩбез без, балалар.

Барысы бергЩ. КитЩсез???

Су Щбисе. Шйе, балакайларым, китЩргЩ булдык.

ШЇрЩле бабай. БезгЩ яшЩр —ай калмады монда.

Су Щбисе. Тйне буе адЩм балалары чЇплЩгЩнне —ыябыз.

ШЇрЩле бабай. Икенче кйнгЩ шул ук хЩл.

Су Щбисе. КитЩбез, балалар, СебергЩ китЩбез.

ШЇрЩле бабай. Кеше яшЩми торган урыннарга, тайга урманнарына китЩбез.

4 нче —илЩкче кыз. ШЇрЩле бабай, Су Щби, китмЩгез! СездЩн башка сулар кибЩр, урман корыр!

3 нче —илЩкче кыз. –ибЩрмибез без сезне!

1 нче —илЩкче кыз. Су буйларын, урман кырыйларын да —ыярбыз.

2 нче —илЩкче кыз. КитЩ генЩ кЇрмЩгез!

4 нче —илЩкче кыз. ХЩзер, дусларыбызны —ыеп килЩбез дЩ, бйтен —ирне ялт иттерЩбез!

3 нче —илЩкче кыз. Кызлар! Малайлар!

(Балалар чыга, сййлЩшЩлЩр, ййгерЩ-ййгерЩ чЇплЩрне —ыялар)

1 нче —илЩкче кыз. МенЩ, бабай, кара Щле.

2 нче —илЩкче кыз. ХЩзер безне калдырып китмисезме инде?

ШЇрЩле бабай. Бер юлга ышанып карыйкмы, Щ, Су Щбисе?

Су Щбисе. ШЇрЩле, шулай да теге китапны бик еракка —ыйма Щле, яме.

4 нче —илЩкче кыз. ШЇрЩле бабай, Су Щби- без табигать дуслары булырбыз.

1 нче —илЩкче кыз. Сезне беркемнЩн дЩ рЩн—еттермЩбез.

3 нче —илЩкче кыз. Без табигатьсез яши алмыйбыз.

БергЩ. Без барыбыз да табигать балалары!

(Балалар барысы бергЩ тотынышып, Су Щбисе »Щм ШЇрЩлене уртага алып, бии-бии —ырлыйлар)

Урманнар »Щм болыннар,

РЩн—етмЩбез без сезне!

Елгалары, инешлЩре

КйтЩсезме сез безне?

 

ШЇрЩле, Су Щбисе

Син безнеЈ белЩн бие!

 

Бары тик игелеклЩр

Коткарыр шул дйньяны.

ТабигатьнеЈ чын дусты без,

Сакларбыз сезгЩ аны!

 

ШЇрЩле, Су Щбисе

Син безнеЈ белЩн бие!

 

Татарстан Республикасы

Азнакай шЩ»Щре

2нче муниципаль урта гомуми белем бирЇ мЩктЩбе

“Сугыш турында миЈа китап сййлЩде...”

(укылган ЩсЩргЩ бЩя бирЇ)

 Шмирхан Еники. “Кем —ырлады?” хикЩясе

    Укучы турында мЩгълЇмат:             

                                                      Гыйниятуллина Аделина Назыйр кызы

                                                      Яше: 14 яшь

                                                      Сыйныфы: 7нче Б

                                                      МЩктЩбе: Азнакай шЩ»Щре №2 урта мЩктЩбе                 

                                                 Укытучы: татар теле »Щм ЩдЩбияты  укытучысы:                      

                                                                          Мйхлисова ФЩридЩ ФЩрит кызы

Шмирхан Еники “Кем —ырлады?” хикЩясен 1956нчы елда язган.®зе сугышныЈ ачысын татыган ЩдипнеЈ сугыштан соЈ шундый эчтЩлектЩге хикЩя и—ат итЇе бер дЩ га—Щп тЇгел. ШсЩрдЩ сугыш темасы кЇтЩрелЩ. Язучы, барыннан да элек, сугыш чынбарлыгыныЈ кеше рухында, табигате-холкында чагылышын анализлый »Щм кйндЩлек тормыш вакыйгалары, детальлЩре аша Їз геройларыныЈ эчке дйньясын, характер ЇзенчЩлеклЩрен психологик тйгЩллек белЩн, тЩэсирле итеп ачуга ирешЩ. ХикЩядЩ фронтныЈ Їзен, ату-шартлатуны язучы турыдан-туры сурЩтлЩми, Щмма сугыш чоры икЩнлеге »Щрбер сурЩтлЩЇ чарасыннан кЇренеп тора.  Вакыйга кйзге салкын караЈгылыкта калган —имерек станциядЩ бара. ШсЩрдЩ тЩэсирле итеп офык артындагы кызыл шЩЇлЩ, тынлыкныЈ да Їле икЩнлеге сурЩтлЩнгЩн. Сугыш белЩн янЩшЩдЩ Їлем ййри. Ул кешене туган —иреннЩн, газиз анасыннан, сййгЩн ярыннан, хЩтта туган —ырыннан да аера. Бу ЩсЩр шул ягы белЩн кйчле дЩ, сугыш нихЩтле мЩрхЩмЩтсез, ерткыч булса да, кешенеЈ кЇЈелендЩге мЩхЩббЩтне ЇтерЩ алмый. СййгЩн ярына гына булган мЩхЩббЩт тЇгел, шулай ук туган —иргЩ, газиз анага карата булган хислЩрне дЩ. Шулай да хикЩянеЈ миЈа иЈ ошаган урыны булып егетнеЈ соЈгы минутларында туган телендЩ ишеткЩн —ыры тора. Шлеге —ыр аны туган ягыныЈ гЇзЩл табигате, Щнисе, сййгЩн яры- Та»ирЩсе белЩн очраштыргандай була »Щм аЈа рухи кйч йсти. ИЈ якын кешелЩре, туган —ире белЩн саубуллашу булып тоела аЈа бу —ыр. БЩлки ЇзенеЈ сййгЩн кызы Та»ирЩсе моЈлы итеп —ырлаганга кЇрЩ дЩ, —ыр егетнеЈ Їлем хЩлендЩге аЈын да уята алган! Ачы сугыш кырыннан аерылып, туган якларына таба юл тотканда, мЩрхЩмЩтсез Їлем барыбер егетне ЇзенЩ аласын белеп, язмыш аЈа соЈгы сулышында шушындый очрашу бЇлЩк итЩ. Туган —иренеЈ моЈы, татар —ыры белЩн очрашу! ХикЩядЩ геройлар бик аз. ШлбЩттЩ, кйчле рухы белЩн яралы егет ЇзенЩ тартып тора. Тик шулай да кЇренмичЩ генЩ —ырлаучы Та»ирЩ образы да кЇЈелгЩ нык Їтеп керЩ. Бу образ ЇзенеЈ серлелеге, кыюлыгы (сугышка бит кЇпчелек ир-егетлЩр барган) белЩн дЩ ЇзенчЩлекле. ШсЩрнеЈ теленЩ килгЩндЩ исЩ, бу-  Їзе бер га—Щеп осталык ЇрнЩге! ГеройныЈ кЇЈел серлЩренЩ тирЩн Їтеп керЩ белЇ осталыгы, фикернеЈ фЩлсЩфи Їткенлеге »Щм драматик киеренкелеге, форманыЈ пйхтЩ »Щм —ентекле эшлЩнЇе, тел-сурЩтлЩЇ чараларыныЈ тйрле стилистик буяуларга, образлы фикерлЩЇдЩге милли ЇзенчЩлеклЩргЩ бай булуы — болар Ш. Еники талантыныЈ тйп сыйфатларын тЩшкил итЩлЩр.

Шлеге хикЩяне укыгач, минем кЇз алдыма, иЈ беренче чиратта, сугыш нЩти—ЩсендЩ яу кырларында балалары мЩЈгегЩ ятып калган аналарныЈ яшьле кЇзлЩре,  сййгЩн ярлары белЩн кавыша алмый олы яшькЩ —иткЩн апаларныЈ сабыр ййзлЩре килде. Бйек калЩм остасыныЈ кЇпкырлы таланты алдында баш иям мин.

Татарстан Республикасы

Азнакай шЩ»Щре

2нче муниципаль урта гомуми белем бирЇ мЩктЩбе

“Сугыш турында миЈа китап сййлЩде...”

(укылган ЩсЩргЩ бЩя бирЇ)

 Шмирхан Еники. “Кем —ырлады?” хикЩясе

    Укучы турында мЩгълЇмат:

              Закирова ИлЇзЩ Илфат кызы

                                              Яше: 13 яшь

                                              Сыйныфы: 7нче Б

                                               МЩктЩбе: Азнакай шЩ»Щре №2 урта мЩктЩбе                    

                                             Укытучы: татар теле »Щм ЩдЩбияты  укытучысы                        

                                                                          Мйхлисова ФЩридЩ ФЩрит кызы

Мин Шмирхан ЕникиныЈ “Кем —ырлады?” хикЩясен укып чыктым. КЇЈелнеЈ иЈ нечкЩ кылларына кагылып ЇткЩнгЩ кЇрЩ минем шушы ЩсЩр турында фикеремне язасым килде. Ватан сугышы илебезнеЈ hЩрбер гаилЩсен  дЩ читлЩп узмады диярлек. Ул дЇрт ел эчендЩ ватаныбыз йчен бик зур кайгы hЩм югалтулар китерде. ШуЈа кЇрЩ бик кЇп язучылар да, шагыйрьлЩр дЩ бу дЩhшЩтле сугыш темасына мйрЩ—Щгать итЩлЩр. Шмирхан Еники да  шул язучыларныЈ берсе. Шлеге хикЩя1956нчы елны язылса да, ул сугыш темасына мйрЩ—Щгать итЩ. Чйнки сугыш китергЩн авырлыклар, кайгы-хЩсрЩтлЩр халык ййрЩгендЩ яши. ШсЩр хикЩя жанрында и—ат ителгЩн.

Ул яшь лейтенант татар егете турында.  Егет бик каты яраланган була hЩм, кызганычка каршы, аЈарда гангрена башлана. Ул инде hушын да югалта hЩм бервакыт егет татарча —ыр ишетЩ. Лейтенант туган —ирен, Щнисен,ййргЩн кызын –ТаhирЩне куз алдына китерЩ.

Бу ЩсЩр миЈа кешелЩрнеЈ сугышта кЇрсЩтелгЩн патриотизмы турында,кеше йчен кадерле булган ЩйберлЩр – ул Щнисе, яраткан кешелЩре  hЩм туган туфрагы,туган иле икЩнен сййлЩде.МенЩ бу татар егете авыр хЩлдЩ, ЇзенеЈ Їлеме белЩн кйрЩшеп ята. АныЈ кЇзен ачып йомарга да хЩле юк. Шулай итеп газапланып яткан вакытта аныЈ колагына ЩллЩ нинди —ыр ишетелЩ. Ул аныЈ туган телендЩ, татар телендЩ —ырлана. Шул ук вакытта ул ТаhирЩне искЩ ала. Туган як —ыры аны хыял дйньясына алып китЩ. Шнисен, ййлЩрен, яраткан кызы белЩн Идел буйларында ййргЩннЩрен кЇрЩ. Ул моЈа куана... Егет аЈына килЩ алмыйча ЇлЩ.  “Нарат тйбендЩге кабер йсте ЩйтерсеЈ егетнеЈ —ирдЩ калган, ЇлмЩгЩн hЩм мЩЈге ЇлмЩячЩк якты хыяллары белЩн кинЩт нурланып китте”,- дип тЩмамлана ЩсЩр. Шйе, егетнеЈ якты хыяллары беркайчан да ЇлмЩячЩк. Чйнки шундый саф хислЩрне таптаучы фашизмныЈ яшЩргЩ хакы юк. Ш —ирдЩ тынычлык булганда Щлеге егет хыяллары барыбер исЩн калган кешелЩр кЇЈелендЩ яшЩячЩк! ШсЩр ахырында егет ЇлсЩ дЩ, “кабер йстенеЈ нурланып китЇе” шуны искЩртЩ.

VII В сыйныфында (тйп тйркем) ЩдЩбият дЩресе.

ДЩрес темасы. Кашкарыйлар озын гомерле. (Роза ХафизованыЈ шул исемдЩге повесте буенча классстан тыш уку дЩресе).

Максатлар:   1) Роза ХафизованыЈ “Кашкарыйлар озын гомерле”ЩсЩренЩ анализ ясау;

                      2) Тормыш турында кЇзаллауларын киЈЩйтЇ;

                      3) Ихтыяр кйченЩ хйрмЩт тЩрбиялЩЇ.

–и»азлау. Слайдлар, кашкарый рЩсемнЩре, Роза Хафизова портреты єЩм китаплары, тестлар.

ДЩрес барышы.

0. I.                   Оештыру.
0. УЈай психологик халЩт тудыру.
0. УкучыларныЈ фикерен дЩрескЩ туплау.
0. ДЩрес максаты белЩн таныштыру.
   0. АктуальлЩштерЇ.
   0. Балалар язучысы Роза Хафизова турында кыскача мЩгълЇмат.

Ул 1929нчы елныЈ 6нчы февралендЩ ТатарстанныЈ безнеЈ белЩн чиктЩш БйгелмЩ шЩ»ЩрендЩ туган. ШгЩр исЩн булса, аЈа 80 яшь тулган булыр иде.Ул 2005нче елда ЇлгЩн. Ул- сугыш чоры баласы..ШтисенеЈ фронтта яраланып, госпитальдЩн ЇлгЩн хЩбЩре килЇе сабый кЇЈеленЩ гомере буе онытылмаслык —ЩрЩхЩт булып кереп урнаша. ШсЩрлЩрендЩ дЩ язучы Щлеге вакыйгага урын бирЩ.ШсЩрлЩре: “Урак йсте”, “Сйенечле хЩбЩр”, “Шти кайткан кйнне”, “КирлемЩн”, “Ак тЩпи нигЩ моЈая?”».б. Ул балалар йчен чыга торган “Ялкын” журналы редакциясендЩ дЩ эшли.

            2. БезнеЈ бЇгенге дЩресебезнеЈ эпиграфы “Кашкарыйлар озын гомерле”-ЩсЩр исеме белЩн аваздаш.МенЩ ул кашкарыйлар (тактага кЇрсЩтЇ) ДЩрес ахырына без шуны ачарга тиешбез.

3.-Сугыш чорындагы хезмЩт турында ЩбилЩрегездЩн язып алган юлларны укып китик Щле...(язмаларны уку)

4. - ШсЩрдЩ нинди вакыт сурЩтлЩнЩ? (сугыш чорындагы тыл)

 

 

0. III.             ЯЈа белем »Щм кЇнекмЩлЩр формалаштыру.

-ШйдЩгез, хЩзер ЩсЩрнеЈ кыскача эчтЩлеген искЩ тйшерик.

1нче бЇлек “Тиле бояр хЩзинЩсе”

(Бояр утары урынында хЩзер лагерь урнашкан. Закуан, ТЩнзилЩ, Салих бояр хЩзинЩсен табасылары килЩ)

            -БиредЩ балалар ничек тасвирлана? (кызыксынучан)

2нче бЇлек “ТЇрдЩ йолдыз, артта –убыр”

(Пугачев подвалына барырга ЩзерлЩнЩлЩр. КйрЩк белЩн “хЩзинЩ казучыларны” тоталар)

            -Балалар образында ЇзгЩреш бармы? (тапкыр)

3нче бЇлек “Сугыш”

(Линейкада сугыш башланганлыгы турында хЩбЩр итЩлЩр. Военрук абыйлары »Щм башка бик кЇплЩр сугышка китЩ. ЧерегЩн агач ялтыравы, тйнлЩ ялтырап кЇренЇче бй—ЩклЩр- хЩзинЩ сере.)

            -ШсЩрдЩге балалар ймете нишли? (имет сЇнгЩндЩй була. Сугыш та башлана, хЩзинЩ дЩ табылмый)

4нче бЇлек “Дйнья терЩклЩре”

(Басуда эш балалар кулына кала.ТЩнзилЩнеЈ Щтисе сугышка китЩ.)

            -Тйп эш авылда кемнЩр кулына кЇчЩ? (балалар)

                        5нче бЇлек “®кенЇ”

(ГабдрахманныЈ ЩтисенЩ “похоронный” килЩ.ШхсЩнЩне ялганлап ййдЩн чыгаруы.ШхсЩнЩнеЈ шул ялганга ышанып, фронтка китЇе. ТЩнзилЩнеЈ шуЈа ЇкенЇе.)

            -ГаилЩлЩргЩ килгЩн хЩсрЩт балаларга кагыламы? Ялган сййлЩргЩ ярыймы?

6нчы бЇлек “Лора”

(ЗакуанныЈ ЩтисенеЈ энесенеЈ хатыны Зина белЩн кызы Лора кайталар.НЩни генЩ тйргЩктЩ ак кашкарый орлыклары.МЩктЩптЩ ЯЈа ел бЩйрЩме ЇткЩрЩлЩр.Каникуллар башланган кйнне ЩтисенеЈ батырларча ЇлЇе турында хЩбЩр килЩ)

            -Шатлык белЩн хЩсрЩт янЩшЩ ййри.

7нче бЇлек “Сау бул, Габдрахман”

( Хйснетдин хатыны урын йстендЩ, 5 баласын детдомга озаталар. БерничЩ кйннЩн ЩнилЩре ЇлЩ »Щм Габдрахман да энелЩре-сеЈеллЩре янына кЇчеп китЩ.)

            -Сугыш хЩтта гйрлЩп торган гаилЩне караучысыз калдыра.

8нче бЇлек “Чабатаны кем ясаган?”

(ТЩнзилЩнеЈ туган кйне. АЈа ишек тйбендЩ чабата калдырганнар. Шкият сййлЩЇ)

            -Балалар ЩкияттЩ булса да дйреслек, хаклык хйкем сйрЩчЩгенЩ ышаналар.

9нчы бЇлек “ШтилЩребез кайтыр, бЩлки?..”

( ЧЩчЩклЩр утырталар. ШтилЩргЩ бЇлЩккЩ. Ш кЇбесенеЈ ЩтилЩре юк инде. ЛораныЈ гомере умырзая чЩчЩге кебек  дилЩр. Фронтка китЩсе бер капчык яшерелгЩн икмЩк.)

            -ЧЩчЩклЩрне кеше гомере белЩн чагыштыру.

                        10нчы бЇлек “Тугай болыны ап-ак кар”

(Бодайны Щйтер йчен авылга кайту. –игЇле ат тора. Шнием бер сары башлы абый белЩн кайткан. Балаларны юл тйшкЩч алып китЩрбез ди. ТЩнзилЩ мин китмим, Щтием исЩн, ди. Чыгып ййгерЩ)

            -Ихтыяр кйченеЈ бик аз булуы.

11нче бЇлек “ЯшЩЇ кйче”

(Шбисе больницада саклый. ЭнелЩре дЩ калган. ШниеЈЩ рЩн—емЩ, ди. Якуб абыеЈ да исЩн. Хаты килде, ди. Малайлар хЩл белергЩ килЩлЩр. ХЩниф аЈа умырзая чЩчЩге белЩн хат калдыра)

            -Кеше кайгыны да, шатлыкны да кЇтЩрЩ белергЩ тиеш.

12нче бЇлек “СалихныЈ шатлыгы”

( СалихныЈ, кЇптЩн инде сугышка хЩтле Їк хЩбЩрсез югалган ЩтисенеЈ хЩбЩре килЩ. Илем алдында намусым чиста минем дип яза ул. Бйтен авыл халкы юк Щйберсен бар итеп —ыештырып посылка сала)

            -Авыл халкыныЈ бердЩмлеге.

13нче бЇлек “Хуш, Лора”

(Басуда салам яндыралар. Лора ЇлЩ. ЗилЩне елаганда ХЩниф юата. Барысына да Гитлер гаепле, ди)

            -Сугыш балаларны урап узмый.

14нче бЇлек “Тургай”

( Зина апа сугышка китЩ. Зина апа фашистлардан балачакларыннан мЩхрЇм иткЩн сабыйлар йчен дЩ Їчен алачак.ТЩнзилЩ симЩнЩ ташырга чыга. Тургай кушаматлы ат аныкы.)

            -илкЩннЩр белЩн беррЩттЩн балалар да кйрЩшЩ.

0. ШсЩргЩ анализ.

1. –ШсЩр балалар турында.Сугыш вакытында без балаларны ничек итеп кЇрЩбез?

Кырда йлкЩннЩр белЩн бергЩ эшлилЩр, хЩтта алар урынына симЩнЩ ташырга эшкЩ чыгалар. Кйне-тйне басуда эшлилЩр.

-         Ни йчен алар шулай тырышалар соЈ?

Чйнки аларны алыштырырдай авылда кеше юк. Барысы да фронтта, кЇбесе Їлеп калган.

-         Аларга килгЩн авырлыкларга нЩрсЩ гаепле соЈ?

Сугыш.

-         Сугыш кемгЩ кирЩк соЈ?

Бер кешегЩ дЩ кирЩкми.

-ДимЩк биредЩ сугышка каршы якта кемнЩрне куярбыз?

Балаларны.

-         Шйе. Балаларга да сугыш кирЩкми. Ш ни йчен алар тырыша- тырыша сугышлы уйныйлар соЈ?

Чйнки алар йлкЩннЩр кебек эшлЩсЩлЩр дЩ, балалар!!! АларныЈ уйнарга хаклары бар.

-         Ш вакытлары —итЩме соЈ?

Юк. АларныЈ шаярырга, уйнарга вакытлары юк. Чйнки —иЈЇ килсен йчен тырышып эшлиселЩре бар.

- ДимЩк ЩсЩрдЩ нинди каршылык бар?

Сугыш »Щм балалар.(слайд).

2. -ШсЩрдЩ нинди темалар кЇтЩрелЩ?

Сугыш авырлыгы (гаилЩ, ашау, кием) ----------------Балалар (тырышлыгы, шуклыгы)

- ХЩзер бу проблемалар бармы?

ХЩзерге чорда да авырлыклар чыгып тора. Тик барыбызныЈ да тамагы тук, йсте бйтен булсын йчен Щти-ЩнилЩребез тырышып эшлилЩр.

-Сугыш чорындагы авырлыклар балалар —илкЩсенЩ дЩ тйшкЩн. Балаларга шушы авырлыкны,  каршылыкны —иЈЇ йчен нЩрсЩ, нинди сыйфат кирЩк соЈ?

Ихтыяр кйче (сила воли) кирЩк. (слайд).

-Бу авторныЈ безгЩ ЩйтергЩ телЩгЩн фикере була инде. Бу ЩсЩрнеЈ идеясе.(дЩфтЩрлЩргЩ язып куйдык)

-ШсЩрдЩ сезнеЈчЩ кемгЩ ихтыяр кйче —итеп бетми? АЈлатып бирегез.

ШхсЩнЩгЩ —итеп бетми. Ул ТЩнзилЩнеЈ ялган сЇзенЩ ышанып, толымнарын кисеп, ашыгып кына фронтка китеп бара.

-ТЩнзилЩгЩ дЩ ихтыяр кйче —итеп бетми.Кайсы йлештЩ икЩн ул?

Шнисе кияЇгЩ киткЩч, ул аны аЈларга телЩмичЩ чыгып ййгерЩ.

-Шйе. Бу проблема элек тЩ булган, хЩзер дЩ бар. ИрлЩре Їлеп, икенче тапкыр кияЇгЩ чыгучы ЩнилЩр хЩзер дЩ бар. Балаларына авыр булса да, алар андый авырлыкны —иЈЩргЩ ЇзлЩрендЩ кйч табарга тиешлЩр. МенЩ шул була инде ул – ихтыяр кйче!

3.(кашкарый рЩсемнЩре) –Тактага игътибар итегез Щле. Бу чЩчЩклЩр ниндилЩр? ШсЩрдЩге шул юлларны табып укыйк Щле. СезнеЈ йй эше иде ул!

(70 бит) “...Саубуллашканда Михаил дЩдЩй Зина апага нЩни генЩ тйргЩктЩ ак кашкарый орлыклары бЇлЩк иткЩн.

-БезнеЈ тйсебез итеп ЇстерерсеЈ. Кашкарыйлар- затлы чЩчЩклЩр,-дигЩн ул.”

“- Кашкарый орлыклары, - диде МЩфтухЩ апа. – Без аны язын бакчага чЩчЩрбез. Изге кЇЈелле картныЈ ЩманЩтен сакларга кирЩк.”

(98 бит) “Зина апага Михаил дЩдЩй биреп —ибЩргЩн кашкарый орлыкларын иЈ кояшлы тЩрЩзЩ тйплЩренЩ чЩчтек. Га—Щеп чЩчЩклЩр икЩн ул кашкарыйлар. АныЈ ЇсентелЩрен —иргЩ соЈ гына, июнь аенда гына кЇчерЩлЩр, ди. Ул чЩчЩклЩр ЇзлЩре дЩ тиз генЩ чЩчЩк атарга ашыкмыйлар. Август аенда башка чЩчЩклЩр инде та—ларын койгач, —илЩк-—имешлЩр йлгереп, —ир ййзенЩ яЈа муллык килгЩч кенЩ, ямь йстенЩ ямь булсын дигЩндЩй, кояшка елмаеп кашкарыйлар чЩчЩк ата башлыйлар. Тйрле тйсле була алар. Ал, кызыл, зЩЈгЩр, шЩмЩхЩ, ап-ак кашкарыйлар. Бик озак чЩчЩктЩ утыра икЩн алар. Инде кйз башлана. Кырау тиеп бйтен чЩчЩклЩр, ЇлЩннЩр, гйллЩр шиЈеп тйшЩлЩр. Ш кашкарыйларныЈ исе дЩ китми. КйзгЩ, салкынга, кырауга Їч иткЩндЩй, тармакланып-тармакланып, чЩчЩк ата бирЩлЩр.

            –ир йстенЩ беренче кар тйшЩ. Юка кар. Ш кашкарыйлар хЩтта ул чакны да бирешергЩ телЩмилЩр. Кар астыннан та—лы башларын сузып, кешелЩргЩ —Щй сЩламен —ибЩрЩлЩр, соЈгы кат саубуллашып калалар. МенЩ нинди ул кашкарыйлар.

            Алар турында сййлЩгЩндЩ Зина апаныЈ ййзе никтер бик моЈсу иде. КашкарыйларныЈ шулай соЈлап чЩчЩк атып та, кар йстендЩ тилмереп утыруларын кызгандымы икЩн ул? МоЈланмас —иреЈнЩн моЈланырсыЈ шул: ап-ак салкын кар йстендЩ кйн яктысы белЩн саубуллашкандай, тйрле-тйрле чЩчЩклЩр яшь аралаш елмаеп утырсыннар Щле.”

(120 бит) “Балалар ЩтилЩре-бйркетлЩр »Щлак булган —иргЩ ййгерЩлЩр.    Шлеге чибЩр кыз шул ак каурыйны табып ала. єЩм бйркетлЩргЩ шул каурый белЩн кагыла. Ул кагылган бер бйркет кашкарыйга ЩверелЩ бара. Тау йсте аллы-гйлле кашкарыйлар  белЩн каплана.

            -ЗилЩ апа, Щ нигЩ кашкарыйлар?

            -НигЩме? Чйнки кашкарыйлар бйтен чЩчЩктЩн дЩ озаграк яшилЩр. Озын гомерле алар. СабыйларныЈ шатлыгы да шундый озын гомерле булырга тиеш.

            -Аннары, аннары?

            -Аннары, шул. Ул тау йстендЩ кашкарыйлар хЩзер дЩ ЇсЩлЩр, ди Щле.ЧибЩр кыз да, малайлар да яшилЩр, ди.

            -Ш ЩтилЩре?

            -ШтилЩре кашкарыйга ЩйлЩнгЩн!”

-изеклЩрдЩ сЇз ни турында бара? Кашкарыйлар ничек сурЩтлЩнЩ?   

-Беренче йзектЩ чЩчЩк орлыкларыныЈ затлылыгы турында сЇз бара. ИкенчесендЩ кашкарыйларныЈ чыдамлыгына басым ясала. Ш йченче йзектЩ кашкарыйларныЈ озын гомерле булулары – кешелЩрнеЈ, сугышчыларныЈ, ЩтилЩренеЈ ЇлемсезлегенЩ ишарЩ итЩ. Алар хЩзер чЩчЩклЩргЩ ЩйлЩнгЩннЩр, ди. Балалар да кашкарыйлардай тЇзем »Щм чыдам булалар. МенЩ ни йчен ЩсЩр дЩ шулай атала.

            -БалаларныЈ бу хезмЩте батырлыкка тиЈ! Ш хЩзерге тормышта яхшы булыр йчен нЩрсЩ эшлЩп була соЈ?

            Башлаган эшне ахырына —иткереп була.

            Шти-Щнине аЈлап була.

            -Ш ихтыяр кйче хЩзер нигЩ кирЩк соЈ?

            Ихтыяр кйче булмаган бала кйне буе телевизор каршында гына утырырга мймкин.ТелЩсЩ нинди тйркемгЩ ияреп китЩргЩ мймкин.

0. –БЇгенге дЩрестЩ нЩрсЩлЩр аЈладык икЩн, тикшереп карыйк Щле. Тест эшлибез.

1)      Салих ни йчен 2 ел рЩттЩн “Артек” лагерена килЩ?

а) Башка лагерь булмаганга;

б) ийдЩ эш кЇп булганга;

в) Лагерьда “хЩзинЩ” булганга.

                                       2) Сугыш башланганын балаларга кайда ЩйтЩлЩр?

                                               а) ашаганда;

                                               б) йокларга яткач;

                                               в) линейкада.

                                        3) ХЩзинЩдЩге байлыкка алар нЩрсЩ алырга —ыеналар?

                                                а)танк;

                                                б) шоколад;

                                                 в) ипи.

                                         4) Тиле бояр нЩрсЩ —ыйган?

                                                  а) кЩгазь;

                                                  б) ком;

                                                   в) кйл.

                                         5) ШхсЩнЩ районнан ТЩнзилЩгЩ нЩрсЩ алып кайта?

                                                 а) тарак;

                                                 б) хушбуй;

                                                 в) яулык.

5. БЩялЩЇ.®зегезгЩ билгелЩр куегыз.

            6.Йомгаклау. –БЇгенге дЩрестЩ нЩрсЩгЩ ййрЩндек инде?

            Тормышта ихтыяр кйчеЈ нык булу кирЩк.ШсЩрдЩ дЩ бйтен ата-ананыЈ да баласын тормыш авырлыкларын —иЈЇче булып кЇрЩсе килЇе чагыла.

            7. ий эше. БезнеЈ тормышта ихтыяр кйче нигЩ кирЩк? Шул турыда кечкенЩ генЩ хикЩя язып килергЩ яки ихтыяр кйче турында мЩкальлЩр алып килергЩ.

 

Тема. Нур ШхмЩдиев. Минем туган кйнем.

Максат:1)ШсЩрнеЈ II бЇлеген сЩнгатьле укырга ййрЩтеп, автор ЩйтЩсе килгЩн фикерне балаларныЈ аЈлауларына ирешЇ;

2) ХалкыбызныЈ бЇлЩк бирЇ гадЩтлЩре белЩн тирЩнрЩк таныштыру;

3) ГаилЩдЩ Щби-бабайлар гореф-гадЩтлЩренЩ таянып мЩрхЩмЩтлелек, бер-береЈЩ ихтирамлылык тЩрбиялЩЇ.

–и»азлау.ЯзучыныЈ портреты, ЩсЩрлЩреннЩн кЇргЩзмЩ, рЩсемнЩр, мультимедиа.

ДШРЕС БАРЫШЫ.

I.АктуальлЩштерЇ.

1. Кереш ЩЈгЩмЩ.

- Укучылар, дЩресебезне “Ата-анаЈ- чын дустыЈ, дусларыЈ юлдашыЈ” дигЩн мЩкаль белЩн башлыйк Щле. Бу мЩкаль нЩрсЩне аЈлата икЩн?

(Щти-ЩнинеЈ кадерен яши-яши генЩ аЈлыйбыз, Щти-Щни безгЩ »Щрдаим ярдЩм итеп килЩ)

-        2008нче ел нинди ел дип игълан ителде?

(2008 ел гаилЩ елы дип игълан ителде)(логотиб кЇрсЩтЇ)

- Бу рЩсемдЩ кемнЩр, нЩрсЩлЩр сурЩтлЩнгЩн?

-РЩсемнеЈ тйп эчтЩлеге нЩрсЩне аЈлата?

-Шйе, халкыбызныЈ тирЩн мЩгънЩле бер мЩкале бар: Тату туганнар таштан койма корганнар.

2. ий эшен тикшерЇ.(яЈа материалны аЈлатырга ЩзерлЩЇ).

- ®ткЩн дЩрестЩ Н.ШхмЩдиевныЈ “Минем туган кйнем” ЩсЩрен ййрЩнЩ башладык. Автор турында кайбер мЩгълЇматлар белЩн таныштык. ХикЩядЩ кайсы вакыт сурЩтлЩнЩ?

  - ХикЩядЩ Бйек Ватан сугышыннан соЈгы еллар сурЩтлЩнЩ.

 - Шдип, ЇзенеЈ нинди Їтенечен белдереп, Щти-Щнисен га—ЩплЩндерЩ?

  - Туган кйнемне ЇткЩрим Щле, - дип, Щти-Щнисен аптырашта калдыра. Ул вакытта авылларда туган кйннЩр ЇткЩрЇ гадЩте булмаган. Сугыштан соЈгы елларда тормыш шактый авыр булган.

 -Шти-Щнисе малайныЈ туган кйнен ЇткЩрергЩ ризалашамы? Шул урынны табып укыгыз.

II.ЯўА БЕЛЕМНШР ФОРМАЛАШТЫРУ.

-        ХЩзер хикЩянеЈ дЩвамы белЩн танышырбыз. Кайбер сЇзлЩрнеЈ мЩгънЩлЩрен ачыклап китик.

1.СЇзлек эше:

КЇшЩЇ-жевать

Мор—а-печь

Таракан катып ЇлЩрлек-салкын

ДЩррЩЇ кузгалып-кинЩт берьюлы кузгалып

Кабырганы саный инде-кыйный иде

2.ХикЩянеЈ дЩвамын “чылбыр” тЩртибендЩ дЩвам итЇ.

3.ЭчтЩлекне аЈлауларын тикшерЇ (сайлап уку):

- Малайларны кЇргЩч, эштЩн арып кергЩн ЩнисенеЈ кЩефе кырыламы? ДЩреслектЩн табып укыгыз Щле.

(Юк. Ул сабырлык кЇрсЩтЩ. Тыныч кына, матур итеп, бик ягымлы тавыш белЩн эндЩшЩ)

-        Малайлар, ШдипнеЈ Щнисе ачуланыр дип, дЩррЩЇ кузгалалар. ХЩтта берсе чыгып ук китЩ. ЛЩкин ана аларны ничек туктатып кала? Шул урынны табып кабат укыйлар. (“Кая барасыз? БЇген улымныЈ туган кйне, хЩзер коймак пешерЩм. Бар , РЩхмЩтулланы да чакыр.”)

-        МалайныЈ куркуы расландымы?

(Юк. Расланмады.) - Шйе, Щти-Щнисе акыллы булып чыга. Сугыштан соЈгы авыр елларда да ата-ана балага игътибарлы булган. МймкинлеклЩре булмаса да, баланы рЩн—етмЩгЩннЩр.

III. БелемнЩрне ныгыту.

 ШсЩрдЩ катнашучыларны барлыйк:(слайдта)

-        Тйп героебыз кем?

-        Шдип.   

-        Шдипне иптЩшлЩре алдында ачуланмыйча, аныЈ дЩрЩ—Щсен кем саклап кала?

-        Шти-Щнисе.

-        КилгЩн кунаклар арасында туган кйндЩ Їзен иЈ дйрес тотучы кем дип уйлыйсыз?

-        ДилЩрЩ.

-        Нинди каршы як бар?

-        Малайлар.

-        ДЩрес. Сез читтЩн кЇзЩтЇчелЩр. Малайларда нинди ялгышлык бар?

-        Уйсыз-нисез туган кйнгЩ килЇ.

-        Ни йчен шулай килеп чыга соЈ?Туган кйннЩрен барысы да ЇткЩреп килгЩнме?

-        Юк. Сугыштан соЈгы авыр елларда туган кйн ЇткЩрЇ бйтенлЩй булмаган.

-        Шйе. Балаларны чакырып якын итЩсе, сыйлыйсы килгЩн малайныЈ.Шнисе кайтканчы малай нинди ярамаган эш эшли?

-        ийдЩ кеше булмагач, ул малайларны Їзе генЩ кунак итЩргЩ уйлый. Шкафтан ачкыч алып сандыкны ача. Аннан Щнисе —ыеп куйган тЩмле ЩйберлЩрне чыгара »Щм дусларын сыйлый.

-        КЇЈелдЩ нинди тйер, нинди яхшы хис бар? Малай Щнисе кайткач нишлЩп кала?

-        БеренчедЩн, курку хисе. ИкенчедЩн, ЩнисенеЈ баланы аЈлавы.

-        ХикЩядЩ нЩрсЩ бигрЩк тЩ ошады?

-        Шти-ЩнисенеЈ аЈлавы »Щм ДилЩрЩнеЈ бЇлЩге.

-        ДимЩк, ике олы бЇлЩк алган ул: Шти-ЩнисенеЈ аЈлавын »Щм ДилЩрЩнеЈ бЇлЩген.

-        АныЈ бЇлЩгенеЈ озын гомерле, мЩгънЩлелеге, зурлыгы ягыннан бу кыз турында нЩрсЩ ЩйтЩ алабыз?

-        Шдип аны хЩзер дЩ саклый. Кулъяулык ул гомер-гомергЩ татар халкында иЈ кадерле бЇлЩк булган. ДилЩрЩ бик мЩгънЩле, оялчан бала. БЇлЩген бирЩ дЩ, чыгып китЩ.

-        ДилЩрЩ дЩ бЇлЩген аны аЈлап, хйрмЩт итеп, бЇлЩк иткЩн. Татар халкында нинди мЩкальлЩр бар икЩн?

-        БЇлЩге кыйммЩт тЇгел, биргЩне кыйммЩт.

-        БЇлЩкнеЈ кечкенЩсе булмый.

-        Кеше биргЩн бЇлЩкне кешегЩ бЇлЩк итмЩ.

-        ЭнЩсе ЇткЩннеЈ – —ебе ЇтЩ, бЇлЩге ЇткЩннеЈ – сЇзе ЇтЩр.

-        ДимЩк, ... безнеЈ ДилЩрЩбез белЩн бЩйлЩп аЈлатыйк...(укучылар аЈлатуы)

-        ШсЩрнеЈ темасы ничек икЩн инде?

-        ГаилЩдЩ гореф-гадЩтлЩргЩ таянып, бер-береЈЩ игътибарлылык тЩрбиялЩЇ.

Y. ийгЩ эш алабыз:

*Кулъяулык бЇлЩк иткЩн кешегЩ характеристика бирергЩ.

*Сорауларга —аваплар ЩзерлЩргЩ.

*ЭчтЩлек буенча рЩсем ясарга »Щм рЩсемеЈне аЈлатырга.

YI. Йомгаклау.

-        Без бЇген дЩрестЩ нЩрсЩгЩ ййрЩндек?

-        (татар халкында элек-электЩн ата-анага хйрмЩт, ихтирам яшЩп килгЩн)

-        БЇгенге дЩреснеЈ эпиграфын искЩ тйшерик Щле:

-        Ата-анаЈ чын дустыЈ, дусларыЈ – юлдашыЈ.

-        Тагын Щлеге мЩкальлЩрне дЩ аЈлатып ЇтсЩк...

-        Тату туганнар таштан койма корганнар.

-        ТуганыЈа авыр сЇз ЩйтмЩ, ййрЩге ЩрнесЩ ят булыр.

-        Ана ййрЩтсЩ- балалар —итез булыр; ата ййрЩтсЩ - акыллы булыр.

-        Ата-ана ййрЩгенеЈ тирЩнлеген балалар белми.

-        Ата-ананы тыЈлаган- адЩм булган, тыЈламаган- ЩрЩм булган.

Если вы читаете это сообщение, значит регистрация прошла успешно и вы можете начать вести свой сайт